Λίζα Αστερίου
«Έλα τώρα, δεν είναι δυνατόν να μη ζηλεύεις!». Πόσες φορές την έχω ακούσει αυτή τη φράση; Ζούμε σε μια κοινωνία όπου οι άνθρωποι θεωρούν τη ζήλια δεδομένη και αυτονόητη. Κάποια άτομα φτάνουν στο σημείο να λένε «αν δεν ζηλεύεις, δεν αγαπάς!». Κι όμως, υπάρχουν κοινωνίες όπου τέτοιου είδους συναισθήματα δεν παίζουν κανένα ιδιαίτερο ρόλο, όπως υπάρχουν και άνθρωποι που ούτε τα βιώνουν ούτε τα βίωσαν ποτέ. Σ’ αυτή τη – μικρή, αλλά υπαρκτή – κατηγορία ανήκω κι εγώ.
Ξέρω ότι είναι δύσκολο να το πιστέψετε. Άλλωστε, τα άτομα που ισχυρίζονται «εγώ δεν ζηλεύω» συνήθως λένε ψέματα, πιστεύοντας ότι έτσι θα φανούν… «προχώ». Ζούμε σε μια κοινωνία που μας βομβαρδίζει συνεχώς με το μοτίβο «απιστία-ζήλια». Θέλοντας και μη, το συναντάμε παντού: στην τηλεόραση, στον κινηματογράφο, στη λογοτεχνία, στα τραγούδια, με δυο λόγια σε ολόκληρη την κυρίαρχη κουλτούρα.
Γυρνάω πίσω στο παρελθόν και βλέπω τον εαυτό μου στην ηλικία των 13 ετών. Δεν είχα κάποια ερωτική εμπειρία ακόμη, ωστόσο είχα σαστίσει μ’ αυτόν τον καταιγισμό. Μου φαινόταν βαθύτατα παράλογος. «Πώς είναι δυνατόν οι άνθρωποι να σπαταλούν τόση ενέργεια προκειμένου να εμποδίσουν τη σεξουαλική ελευθερία ενός συνανθρώπου τους;» απορούσα. «Γιατί άραγε είναι τόσο απειλητική η ελευθερία;».
Κι έπειτα θυμάμαι τον εαυτό μου στα 14, με το πρώτο μου αγόρι, 17 ετών. Είχαμε πάει μαζί στο πάρτι μιας συμμαθήτριάς μου. Εγώ έφυγα νωρίς, γιατί είχα περιορισμούς απ’ τους γονείς μου. Εκείνος έμεινε. Τη Δευτέρα στο σχολείο με πλησίασαν με σοβαρό ύφος κάποιες «καλοθελητούδες» για να μου ανακοινώσουν ότι, όταν εγώ έφυγα, αυτός φλέρταρε με μια άλλη κοπέλα. «Και λοιπόν; Τι σημασία έχει;» τους είπα ξύνοντας το κεφάλι μου. Δεν την περίμεναν προφανώς αυτή την αντίδραση και αποχώρησαν απογοητευμένες.
Αυτή η ιδιαιτερότητά μου με σημάδεψε. Από τη μια, ένιωθα σαν ον από άλλο πλανήτη – μα τι παράξενοι που είναι αυτοί οι γήινοι! Από την άλλη, αισθανόμουν τυχερή επειδή γλύτωσα το μαρτύριο της ζήλιας. Παρατηρούσα με φρίκη τη δύναμη που έχει να καταστρέφει τις σχέσεις. Ακόμη νιώθω τυχερή αλλά το συναίσθημα της φρίκης μ’ ακολουθεί κατά πόδας.
Ανακαλύπτοντας τις πολυσυντροφικές σχέσεις
Πάντοτε πίστευα ότι μπορεί κανείς να δημιουργήσει σχέσεις όπου η αγάπη κι η ελευθερία θα συνυπάρχουν. Προς τα τέλη της δεκαετίας του ’90 ανακάλυψα ότι υπήρχε στο εξωτερικό, ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, το ρεύμα της πολυσυντροφικότητας. Στα αγγλικά ονομάζεται polyamory, το οποίο προέρχεται από το ελληνικό πολύ και το λατινικό amor (αγάπη, έρωτας). Οι ρίζες της πηγαίνουν αρκετά πίσω, στο κίνημα της σεξουαλικής απελευθέρωσης των δεκαετιών ’60-’70.
Τα πολυσυντροφικά άτομα δημιουργούν σταθερές ερωτικές σχέσεις με δύο ή περισσότερα πρόσωπα, υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχει ειλικρίνεια και συναίνεση όλων των εμπλεκόμενων. Φυσικά η ιδέα αυτή αμέσως μου κέντρισε το ενδιαφέρον. Είναι, όμως, άλλο πράγμα να βρεις αυτό που σου ταιριάζει στη θεωρία κι άλλο να καταφέρεις να το κάνεις πράξη.
Υπήρξα πάντοτε ειλικρινής προς τους άνδρες που με έλκυαν. Ήδη από το πρώτο ραντεβού τους εξηγούσα τη δική μου στάση. Αρκετές φορές τη χαιρέτιζαν μ’ ενθουσιασμό, χειροκροτώντας την αντίληψη της ερωτικής ελευθερίας. Ορισμένοι εξελίχθηκαν σε παθιασμένους έρωτες. Άλλωστε, έδειχναν ώριμοι, έμπειροι, ανοιχτόμυαλοι.
Κάποιοι απ’ αυτούς ήταν άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών. Οφείλω να ομολογήσω ότι τους χρωστάω πολλά. Με βοήθησαν να διευρύνω τους ορίζοντές μου. Με στήριξαν και μου έδωσαν ερεθίσματα ώστε ν’ αναπτύξω τις δημιουργικές μου δυνάμεις. Σε κάποιες περιπτώσεις μου φάνηκαν χρήσιμοι και στη δουλειά μου – κι εγώ απ’ την πλευρά μου τους πρόσφερα ό,τι καλύτερο μπορούσα. Πιστεύω ότι πολλά από τα θετικά στοιχεία που έχω σήμερα στη ζωή μου δεν θα τα είχα χωρίς αυτούς.
Ωστόσο, κατά ένα… μυστηριώδη τρόπο, οι ιστορίες εκείνες ακολουθούσαν παρόμοια τροχιά. Για κάποιο διάστημα απολαμβάναμε τις όμορφες στιγμές μας δίχως καμιά πίεση. Δεν υπήρχε ούτε ζήλια ούτε έλεγχος ούτε κτητικότητα. Σταδιακά, αφιερώναμε περισσότερο χρόνο ο ένας στον άλλο και γινόμασταν ζευγάρι. Όμως, σιγά σιγά, ανεπαίσθητα σχεδόν, η ανεξαρτησία χανόταν. Κομμάτι-κομμάτι θυσιαζόταν στο βωμό μιας σχέσης, η οποία γινόταν όλο και πιο ασφυκτική. Με την πάροδο του χρόνου η αγάπη χανόταν και στη θέση της έμπαινε η εξάρτηση και ο έλεγχος.1
Παρά τα όποια προβλήματα, ήμουν ακόμη συναισθηματικά δεμένη με κείνους τους άνδρες. Έκανα λοιπόν υπομονή, όσο άντεχα. Ωστόσο, αν ένας άνθρωπος είναι πολυσυντροφικός από τη φύση του, όσο κι αν καταπιεστεί, δεν θα πάψει ποτέ να είναι αυτό που είναι. Κι έτσι ερχόταν κάποτε η στιγμή που γνώριζα έναν άλλο πρόσωπο, το οποίο μου κινούσε το ενδιαφέρον και ήθελα να ξεκινήσω μια σχέση μαζί του. Όποτε συνέβαινε αυτό, ήμουν ειλικρινής με τον τότε σύντροφό μου – δεν έβλεπα το λόγο να το κρύψω.
Τότε έβλεπα ξαφνικά πώς μέσα του λειτουργούσαν όλα τα αρνητικά στερεότυπα. Η σκοτεινή πλευρά του εαυτού του ερχόταν ορμητικά στην επιφάνεια και γινόταν ένας άνθρωπος τελείως διαφορετικός απ’ αυτόν που είχα κάποτε αγαπήσει. Ο άλλοτε «ανοιχτόμυαλος» και «απελευθερωμένος» έκανε μια τεράστια κωλοτούμπα.
Έχετε δει το έργο Dr. Jekyll και Mr. Hyde; Δείχνει πώς δύο ριζικά διαφορετικές προσωπικότητες μπορεί να συνυπάρχουν στο ίδιο σώμα. Μου πήρε χρόνια για να καταλάβω ότι οι περισσότεροι άνθρωποι κουβαλάνε μέσα τους τόσο τον Dr. Jekyll όσο και τον Mr. Hyde. Έχω νιώσει στο πετσί μου πώς μια σχέση αγάπης μπορεί να κυριευτεί από την κακοποίηση και την ψυχολογική βία. Έχω αντικρύσει την εκδικητικότητα και το μίσος. Σε μια περίπτωση, μάλιστα, αναγκάστηκα ν’ αλλάξω τις κλειδαριές του σπιτιού μου και να φύγω στο εξωτερικό για να γλυτώσω.
Αυτό το έργο το είδα να επαναλαμβάνεται αρκετές φορές, σε διάφορες εκδοχές. Τελικά συνειδητοποίησα ότι, παρά τις όποιες καλές προθέσεις, είναι εξαιρετικά δύσκολο να δημιουργήσει κανείς πολυσυντροφικές σχέσεις, όταν έχει μπει στο καλούπι ενός ζευγαριού. Μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι η ίδια η λέξη σύζυγοι, «εκείνοι που βρίσκονται κάτω από τον ίδιο ζυγό», υποδηλώνει την καταπίεση.
Όντας πεισματάρα, αποφάσισα να πειραματιστώ με την πολυμορφία των σχέσεων. Ως ετεροευέλικτη queer2 με φλογερό ταμπεραμέντο, είχα την άνεση να κινούμαι σε ποικίλους χώρους. Οι αναζητήσεις μου με έφεραν κοντά σε ένα πλήθος ατόμων από διαφορετικές χώρες, φυλές και θρησκείες, τα οποία είχαν ποικίλα γούστα και σεξουαλικούς προσανατολισμούς. Μεταξύ άλλων, έχω βρεθεί σε τριαδικές σχέσεις με δύο άνδρες ή με μια γυναίκα κι έναν άνδρα. Έχω επίσης βιώσει την ερωτική φιλία με μια παρέα ανθρώπων που αποτελούνταν από ζευγάρια και μεμονωμένα άτομα.
Κάποιες απ’ αυτές τις ιστορίες είχαν διάρκεια, άλλες όχι. Ορισμένες ήταν βαθιά συναισθηματικές, άλλες είχαν κυρίως σεξουαλικό χαρακτήρα. Κάποιες περιλάμβαναν στοιχεία BDSM, ενώ άλλες περιείχαν ταντρικές αναζητήσεις. Όλες άφησαν το αποτύπωμά τους πάνω μου. Με βοήθησαν να εξερευνήσω τη σεξουαλικότητά μου αλλά και τον ψυχικό μου κόσμο. Ικανοποίησαν τις φαντασιώσεις μου – συγχρόνως, όμως, κατέστρεψαν τις ψευδαισθήσεις μου.
Μετά από εμπειρίες δεκαετιών, έμαθα ν’ αντικρύζω την πραγματικότητα, με τις θετικές και τις αρνητικές της πλευρές, σε αντίθεση με τους κοινωνικά καλλιεργημένους μύθους. Συνειδητοποίησα ότι αυτά που μας μαθαίνουν είναι εξωπραγματικά. Δεν θα βρούμε ποτέ τον «πρίγκιπα» ή την «πριγκίπισσα» που θα μας φέρει στο πιάτο την αγάπη και την ευτυχία. Είδα ότι συχνά αυτό που ψάχνουμε δεν είναι έξω από μας, είναι μέσα μας. Το περιβόητο «άλλο μας μισό» δεν είναι κάποιο άλλο πρόσωπο – είναι ο εαυτός μας, συχνά κρυμμένος στα βάθη του υποσυνειδήτου μας.
Τελικά, αποχαιρέτισα οριστικά κάθε ζευγαροκεντρικό πρότυπο, επειδή είδα ότι οδηγεί σε καταστάσεις εξάρτησης. Αποφάσισα να ζω με πολυσυντροφικό τρόπο, διατηρώντας ταυτόχρονα την ανεξαρτησία μου. Τώρα πλέον μένω μόνη και καλλιεργώ σχέσεις ερωτικές και φιλικές ταυτόχρονα, με πλήρη γνώση και συναίνεση όλων των συντρόφων μου. Έχω μάθει να περιφρουρώ την ελευθερία μου και δεν επιτρέπω σε κανένα άτομο να παρεμβαίνει στις επιλογές μου ή να μου βάζει περιορισμούς. Το αποτέλεσμα; Ως δια μαγείας, τα προβλήματα της ζήλιας, του ελέγχου και της κτητικότητας εξαφανίστηκαν!
Αυτός ο τρόπος ζωής εντάσσεται στην κατηγορία της «ανεξάρτητης πολυσυντροφικότητας» (solo polyamory),3 η οποία δίνει έμφαση στην αυτονομία. Δεν περιλαμβάνει ζευγάρια, τριάδες ή κάποιο άλλο σχήμα. Φλερτάρω επίσης με την έννοια της «σχεσιακής αναρχίας» (relationship anarchy).4 Η αντίληψη αυτή αναπτύχθηκε μέσα από το ρεύμα της πολυσυντροφικότητας, όμως προχωράει ένα βήμα παραπέρα: σε αντίθεση με όσα μας διδάσκει η κοινωνία, δεν ιεραρχεί τις ανθρώπινες σχέσεις με κριτήριο τον έρωτα ή το σεξ. Υποστηρίζει ότι κάθε σχέση έχει τη δική της αξία και θα πρέπει να της δίνεται η δυνατότητα να αναπτυχθεί ελεύθερα, χωρίς να μπαίνει σε κάποιο προκαθορισμένο καλούπι.
Για μένα, η γοητεία της σχεσιακής αναρχίας έγκειται στο ότι με ενθαρρύνει να δω με άλλα μάτια τις μη ερωτικές σχέσεις μου (συγγενικές, φιλικές κ.ά.) και να εκτιμήσω το ρόλο που παίζουν στη ζωή μου. Με βοηθάει να συνειδητοποιήσω ότι, ακόμη κι αν δεν έχω κανέναν ερωτικό σύντροφο, δεν είμαι «μόνη». Έχω γύρω μου έναν πλούτο ανθρώπων που με στηρίζουν και μου προσφέρουν αγάπη.
Το παραπάνω κείμενο αποτελεί απόσπασμα του δοκιμίου «Θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία», που περιλαμβάνεται στο συλλογικό βιβλίο Δώδεκα Ερωτικές Διαδρομές, εκδ. Πηγή.
Η Λίζα Αστερίου σπούδασε ψυχολογία και φιλολογία. Δραστηριοποιείται στο αντιρατσιστικό-αντιφασιστικό, το πολύχρωμο και το γυναικείο κίνημα. Συντονίζει την ομάδα «Ανοιχτές Σχέσεις», ενώ κατά καιρούς κάνει ομιλίες και βιωματικά εργαστήρια.
Ιστοσελίδα: https://polysyntrofikotita.com/
Facebook: www.facebook.com/anoixtes.sxeseis
1 Τα φαινόμενα αυτά δεν είναι καθόλου σπάνια και έχουν μελετηθεί από την ψυχολογία των σχέσεων. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες αναλύσεις έχουν δώσει οι ψυχολόγοι Robert W. Firestone και Lisa Firestone στο κεφάλαιο “Separation Theory and Voice Therapy Methodology”, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο των Phillip R. Shaver και Mario Mikulincer (επ.), Meaning, Mortality, and Choice: The Social Psychology of Existential Concerns (Washington, DC: American Psychological Association, 2012), 353-377. Το κεφάλαιο διατίθεται δωρεάν στο Διαδίκτυο, στη διεύθυνση http://goo.gl/9UTbq7.
2 Ετεροευέλικτα (heteroflexible) ονομάζονται τα άτομα που έλκονται κυρίως από διαφορετικό φύλο, αλλά ενίοτε και από το ίδιο. Ως queer αυτοπροσδιορίζονται οι άνθρωποι που δεν ταιριάζουν στα κυρίαρχα πρότυπα σεξουαλικότητας ή/και φύλου και θέλουν να τα ανατρέψουν.
3 Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την ανεξάρτητη πολυσυντροφικότητα βλ. aggiesez, “What is Solo Polyamory? My Take,” Solopoly, December 5, 2014, https://solopoly.net/2014/12/05/what-is-solo-polyamory-my-take/.
4 Σχετικά με τη σχεσιακή αναρχία, βλ. “Relationship Anarchy Basics,” The Thinking Asexual,
https://thethinkingasexual.wordpress.com/2013/05/07/relationship-anarchy-basics/.