Photo by Maxime Horlaville on Unsplash
Λίζα Αστερίου*
Η κυρίαρχη άποψη είναι πως «σοβαρές σχέσεις» είναι μόνο αυτές που χαρακτηρίζονται από αποκλειστικότητα. Μήπως όμως η μονοκανονικότητα (η νόρμα της καταναγκαστικής μονογαμίας) καταλήγει να κάνει ζημιά στην ψυχική μας υγεία αλλά και στις ίδιες τις σχέσεις; Ο κλινικός ψυχολόγος Σάββας Σαλπιστής αναφέρει τα εξής:
Η πραγματικότητα μας αναγκάζει να παραδεχθούμε πως η μονογαμική στάση ζωής και το όνειρο για τον έναν και μοναδικό οδηγεί συχνά σε σωρεία προβλημάτων και διαψευσμένων ονείρων, όπως η κακή έως ανύπαρκτη σεξουαλική ζωή μετά από κάποια χρόνια, η συναισθηματική αδιαφορία ή/και κακοποίηση, η ζήλεια, ο έλεγχος του άλλου κλπ. Από τις επιπτώσεις των αρνητικών πλευρών και τη δυστυχία της μονογαμικής ζωής συντηρούνται πολλοί ψυχαναλυτές και από αυτές προέρχεται ένα μεγάλο μέρος των τεράστιων κερδών της φαρμακευτικής βιομηχανίας από την πώληση των Viagra και άλλων βοηθημάτων αποκατάστασης της στυτικής λειτουργίας «ξεψυχισμένων πουλιών», ακόμα και νεαρών ανδρών, των αγχολυτικών και των αντικαταθλιπτικών σκευασμάτων. Στόχος της κατανάλωσης όλων αυτών των χαπιών και της καταφυγής σε θεραπευτές/ψυχαναλυτές είναι η συντήρηση, η αναστύλωση και η διατήρηση αυτού που η κοινωνία μας υποστηρίζει πως είναι καλό για ΟΛΟΥΣ, η απόλυτη ευτυχία -δηλ. η μονογαμία- αλλά που ταυτόχρονα οι περισσότεροι, δυστυχώς, δεν το αισθάνονται…[1]
Γιατί άραγε δεν το αισθάνονται αν αυτή είναι η «ανθρώπινη φύση;». Στο ερώτημα αυτό έρχεται να απαντήσει το βιβλίο Sex at Dawn του Christopher Ryan και της Cacilda Jethá, μια πολύ ενδιαφέρουσα ανθρωπολογική μελέτη.[2] Οι συγγραφείς φέρνουν μια πληθώρα στοιχείων που καταδεικνύουν ότι ο θεσμός της μονογαμίας δεν είναι παρά ένα κοινωνικό κατασκεύασμα. Επιβλήθηκε μέσα στις ταξικές κοινωνίες ώστε να εξυπηρετήσει ένα συγκεκριμένο στόχο: να εξασφαλίσει στους άνδρες «γνήσιους απόγονους» που θα κληρονομούσαν την περιουσία τους. Έχετε αναρωτηθεί ποτέ γιατί οι κανόνες περί μοιχείας υπήρξαν πάντα πολύ πιο αυστηροί για τις γυναίκες;
Αυτή η θεωρία δεν είναι και τόσο καινούρια. Το ίδιο είχε υποστηρίξει και ο Φρίντριχ Ένγκελς ήδη από το 19ο αιώνα στο κλασικό βιβλίο του Η Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους.[3] Είχε βασιστεί, όπως και οι συγγραφείς του Sex at Dawn, σε ανθρωπολογικά στοιχεία: σε έρευνες που δείχνουν ότι στις φυλές των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών δεν υπήρχε ανισότητα των φύλων ούτε καταπίεση της σεξουαλικότητας. Για το μεγαλύτερο μέρος της ύπαρξης της η ανθρωπότητα ζούσε σε τέτοιες κοινωνίες, κάποιες από τις οποίες επιβιώνουν μέχρι σήμερα σε απομακρυσμένα σημεία του πλανήτη. Οι ιστορικές πηγές μαρτυρούν ότι η ιδιοκτησιακή αντίληψη των σχέσεων αναπτύχθηκε μαζί με τη δημιουργία του πλεονάσματος (πλούτου) και της ατομικής ιδιοκτησίας.
Καλλιεργώντας συναινετικά μη μονογαμικές σχέσεις
Σήμερα ευτυχώς δεν έχουμε πια ανάγκη από τη σεξουαλική καταπίεση για να γνωρίζουμε «τίνος είναι το παιδί». Έτσι, όλο και περισσότεροι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι η καταναγκαστική μονογαμία είναι μια ξεπερασμένη κοινωνική νόρμα που οδηγεί στη δυστυχία – όπως και κάθε μορφή καταναγκασμού, άλλωστε. Γι’ αυτό και αναζητούν άλλες λύσεις, καλλιεργώντας τις ανοιχτές, δηλαδή τις συναινετικά μη μονογαμικές, σχέσεις.
Αυτός ο τρόπος ζωής αφορά κάθε φύλο και σεξουαλικό προσανατολισμό και μπορεί να παίρνει ποικίλες μορφές. Στην Ελλάδα εδώ και αρκετά χρόνια γνωρίζει διάδοση το swinging, γνωστό και ως «ανταλλαγή συντρόφων». Πρόκειται για συνευρέσεις ανάμεσα σε διαφορετικά ζευγάρια, οι οποίες ενίοτε μπορεί να περιλαμβάνουν και μεμονωμένα άτομα. Υπάρχουν επίσης οι «μονογαμοειδείς» (αγγλ. monogamish) σχέσεις: τα μέλη ενός ζευγαριού συμφωνούν ότι μπορεί να έχουν σεξουαλικές επαφές με τρίτα άτομα, χωρίς όμως να δημιουργούν δεσμούς μαζί τους.
Αλλά και οι πολυσυντροφικές σχέσεις εμφανίζονται με ποικίλες μορφές. Κάποιες δίνουν έμφαση στην ανεξαρτησία, όπως η ανεξάρτητη πολυσυντροφικότητα (solo polyamory). Σε άλλες περιπτώσεις, ένα ζευγάρι μπορεί να ακολουθεί το παραδοσιακό σχήμα «γάμος και παιδιά», ενώ παράλληλα τα μέλη του διατηρούν συναινετικά ερωτικές σχέσεις με τρίτα πρόσωπα. Βέβαια, τώρα πια υπάρχουν στο εξωτερικό και χιλιάδες πολυσυντροφικές οικογένειες: τρεις ή περισσότεροι άνθρωποι μοιράζονται το σπίτι και τα οικονομικά τους και, αν έχουν παιδιά, τα ανατρέφουν από κοινού. Κατά καιρούς εμφανίζονται και στη χώρα μας τέτοιες οικογένειες, όμως λόγω της κοινωνικής κατακραυγής παραμένουν «μέσα στην ντουλάπα» ή φεύγουν στο εξωτερικό.
Θα αναρωτιέστε ίσως πόσο εύκολο είναι να συμβιώνει κανείς με δύο ή περισσότερα άτομα. Η απάντηση είναι πως καμιά σχέση δεν είναι εύκολη. Ας μην ξεχνάμε ότι παγκοσμίως το 50% των γάμων καταλήγει σε διαζύγιο, ενώ στο υπόλοιπο 50% τα ζευγάρια έρχονται αντιμέτωπα με πολλαπλά προβλήματα. Ας δούμε τι λέει πάνω στο θέμα η Susan Rosenthal, η οποία μελετάει τα θέματα των ανθρώπινων σχέσεων από μια μαρξιστική οπτική:
Η οικογένεια της εργατικής τάξης έχει μια και μόνο λειτουργία: την αναπαραγωγή – την καθημερινή αναπαραγωγή της ενέργειας των εργαζομένων και την αναπαραγωγή της επόμενης γενιάς εργαζομένων. Όταν αφαιρεθεί το ρομαντικό επίχρισμα από το γάμο, απομένει κατά βάση ένα συμβόλαιο όπου δύο πρόσωπα συμφωνούν να φροντίζουν το ένα το άλλο και τα παιδιά τους, επειδή η κοινωνία δεν θα το κάνει.
Οι αναπαραγωγικές λειτουργίες που παρείχε το χωριό (συναισθηματική, κοινωνική και υλική υποστήριξη) είναι τώρα ευθύνη του/της συζύγου. Η έννοια του «ρομαντικού έρωτα» δημιουργήθηκε για να στηρίξει αυτή τη στροφή. Το πρώτο ρομαντικό μυθιστόρημα εμφανίστηκε το 1740, ενώ η Jane Austen διέδωσε αυτό το λογοτεχνικό είδος στις αρχές του 19ου αιώνα. Σήμερα, η προώθηση του ρομαντικού έρωτα είναι μια βιομηχανία πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων. Ωστόσο, το υψηλό ποσοστό διαζυγίων και κατάρρευσης των σχέσεων αποδεικνύει ότι είναι σχεδόν αδύνατο για ένα άτομο να καλύπτει όλες τις ανάγκες του άλλου.[4]
Ζούμε στον καπιταλισμό, ένα κοινωνικό σύστημα που βασίζεται στην εκμετάλλευση και την καταπίεση και αποτελεί εμπόδιο στην ικανοποίηση των αναγκών μας. Ταυτόχρονα, το ίδιο σύστημα μας «πουλάει» έναν βολικό μύθο: ότι η ευτυχία είναι μια ατομική υπόθεση που γεννιέται μέσα από τον έρωτα και βρίσκει την ολοκλήρωσή της μέσα στην πυρηνική οικογένεια. Έτσι, στο φαντασιακό μας ο/η σύντροφός μας μεταμορφώνεται σε έναν παντοδύναμο γονιό, ο οποίος θα θέλαμε να μας παρέχει όλη τη στήριξη και τη χαρά που στερηθήκαμε χρόνια ολόκληρα. Αυτή η εξωπραγματική προσδοκία μετατρέπεται συχνά σε ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια της σχέσης, καθώς ο αρχικός ενθουσιασμός δίνει τη θέση του στην απογοήτευση και τον θυμό.
«Εγώ δεν σε καλύπτω;»
Οι άνθρωποι που εγκαταλείπουν τη μονογαμία και στρέφονται προς την πολυσυντροφικότητα συνειδητοποιούν ότι ένα πρόσωπο δεν μπορεί να τους δίνει όλα όσα έχουν ανάγκη. Αλλά και οι ίδιοι/ες δεν μπορούν να ικανοποιούν όλες τις επιθυμίες του/της συντρόφου τους. Αυτή η συνειδητοποίηση για κάποια άτομα είναι ένα σοκ, το οποίο γκρεμίζει την εξιδανικευμένη εικόνα που είχαν για τον εαυτό τους. Στην προσωπική μου ζωή, έχω κάνει πολλές συζητήσεις γι’ αυτά τα θέματα με άτομα που θα ήθελαν να συνδεθούν ερωτικά μαζί μου. Το ερώτημα που μου κάνουν είναι «δηλαδή, πιστεύεις ότι εγώ δεν σε καλύπτω;» Η απάντησή μου είναι ότι διαφορετικοί άνθρωποι μας δίνουν διαφορετικά πράγματα, ικανοποιώντας διαφορετικές πλευρές του εαυτού μας. Άλλωστε, αν ένα άτομο μπορούσε να μας τα δίνει όλα, δεν θα χρειαζόμαστε άλλες σχέσεις – οικογενειακές, φιλικές κ.ά.
Ας δούμε ένα παράδειγμα: η Μαριάννα και η Γεωργία έχουν μια όμορφη, τρυφερή ερωτική σχέση, όμως η πρώτη λατρεύει το BDSM ενώ η δεύτερη δεν εμπνέεται καθόλου απ’ αυτό. Αν η σχέση τους είναι κλειστή, τι θα συμβεί; Είτε η μία θα πρέπει να στερηθεί κάτι που είναι σημαντικό γι’ αυτήν είτε η άλλη θα πρέπει να πιέσει τον εαυτό της να υποδυθεί έναν ρόλο που δεν της ταιριάζει. Και η μία επιλογή και η άλλη θα δημιουργήσει δυσάρεστα συναισθήματα και μακροχρόνια θα κάνει κακό στη σχέση. Αντίθετα, αν αποφασίσουν να ανοιχτούν σε καινούριες εμπειρίες, τότε η Μαριάννα μπορεί να ικανοποιήσει τις kinky επιθυμίες της με άλλα άτομα – αυτό θα απαλλάξει τη Γεωργία από την πίεση και θα της επιτρέψει να εξερευνήσει τη σεξουαλικότητά της με άλλους ανθρώπους, αν το θέλει.
Ας δούμε ένα δεύτερο παράδειγμα: η Αναστασία και ο Σταμάτης ταιριάζουν από πολλές απόψεις και θέλουν να χτίσουν μια σχέση που θα κρατήσει σε βάθος χρόνου. Όμως, η Αναστασία εκτιμάει πολύ την ανεξαρτησία της και θέλει να ζει μόνη στον δικό της χώρο, ενώ ο Σταμάτης νιώθει έντονη την ανάγκη της συμβίωσης. Αν εκείνη επιλέξει να ζήσει μαζί του για να του κάνει το χατίρι, θα χάσει κάτι που είναι σημαντικό για αυτήν. Αν εκείνος συμβιβαστεί και θυσιάσει την ανάγκη της συμβίωσης, θα νιώθει ανικανοποίητος. Μέσα στα πλαίσια της πολυσυντροφικότητας, ο Σταμάτης μπορεί να επιλέξει τη συμβίωση με ένα άλλο πρόσωπο, το οποίο θα αποδέχεται τη σχέση του με την Αναστασία. Κι εκείνη θα μπορεί να διατηρεί την ανεξαρτησία της, καλλιεργώντας παράλληλα ειλικρινείς σχέσεις με άλλα άτομα, εφόσον το επιθυμεί.
«Μα οι πολυσυντροφικές σχέσεις είναι δύσκολες!»
Ποτέ δεν ισχυριστήκαμε ότι η πολυσυντροφικότητα είναι εύκολη. Για να διατηρηθεί σε βάθος χρόνου μια ποιοτική σχέση, είτε ανοιχτή είτε κλειστή, χρειάζεται συστηματική προσπάθεια. Είναι απαραίτητο να υπάρχουν στοιχεία όπως η καλή επικοινωνία, η συναισθηματική νοημοσύνη, η διαχείριση συναισθημάτων, η τοποθέτηση ορίων και η δημιουργική επίλυση προβλημάτων. Αυτά συνήθως δεν έρχονται αυθόρμητα – απαιτούν δουλειά, αναζήτηση και αυτογνωσία.
Σίγουρα οι πολυσυντροφικές σχέσεις είναι πιο περίπλοκες από τις μονογαμικές γιατί περιλαμβάνουν περισσότερα άτομα. Γι’ αυτό σε διάφορες χώρες έχουν σχηματιστεί συλλογικότητες όπου μπορεί κανείς να ενημερωθεί και να συζητήσει με ανθρώπους που έχουν παρόμοιες εμπειρίες. Οργανώνονται και σχετικές εκδηλώσεις, όπως σεμινάρια και συνέδρια. Έχουν γραφτεί αρκετά βιβλία, ενώ μπορεί κανείς να βρει μια πληθώρα από άρθρα, βίντεο και podcasts. Μια διαδικτυακή έρευνα με τη λέξη polyamory είναι αρκετή για δείξει τον πλούτο και την ποικιλία δραστηριοτήτων που υπάρχει.
Αν ενδιαφέρεστε να ζήσετε με πολυσυντροφικό τρόπο, καλά θα κάνετε ν’ αξιοποιήσετε αυτό το τεράστιο υλικό. Ένα από τα καλύτερα βιβλία που έχουν γραφτεί μέχρι στιγμής σχετικά με τη διαχείριση των ανοιχτών σχέσεων είναι το Polysecure: Attachment, Trauma and Consensual Nonmonogamy της ψυχοθεραπεύτριας Jessica Fern.[5] Μέσα στις σελίδες του θα βρείτε μια ανάλυση της «θεωρίας του δεσμού» (attachment theory) μαζί με στρατηγικές που βοηθούν ένα άτομο να δημιουργήσει ασφαλείς συνδέσεις με τα αγαπημένα του πρόσωπα αλλά και με τον εαυτό του.
Αυτό το τελευταίο – η σχέση μας με τον εαυτό μας – είναι κάτι που συχνά ξεχνιέται στις συζητήσεις περί σχέσεων. Είναι πιο εύκολο να ονειρευόμαστε τον «πρίγκιπα» ή την «πριγκίπισσα» που θα μας φέρει την ευτυχία, παρά να κάνουμε τη δουλειά που χρειάζεται για να θεραπεύσουμε τα τραύματά μας – αυτά που δημιουργήθηκαν μέσα σε μια κοινωνία η οποία μας τραυματίζει ξανά και ξανά.
Η δουλειά με τον εαυτό μας και τις/τους συντρόφους μας είναι αναγκαία αλλά … δεν είναι επαρκής. Ως πολυσυντροφικά άτομα, χρειάζεται να αμφισβητήσουμε το όραμα της ατομικής ευδαιμονίας, η οποία θα αναδυθεί σαν την Αφροδίτη μέσα από την όαση που θα φτιάξουμε με τις/τους συντρόφους μας. Η σκληρή αλήθεια είναι πως δεν θα βρούμε και πολλή ευτυχία μέσα σε έναν κόσμο ο οποίος δεν ικανοποιεί τις ανάγκες των ανθρώπων. Γι’ αυτό, παράλληλα με τις προσπάθειες να δημιουργήσουμε μια καλή σχέση με τον εαυτό μας και τα κοντινά μας πρόσωπα, χρειάζεται και ο συλλογικός αγώνας για τη δημιουργία μιας άλλης κοινωνίας. Άλλωστε, η ιστορία έχει δείξει ότι τα μαζικά κινήματα μπορούν να προκαλέσουν βαθιές αλλαγές στη νοοτροπία των ανθρώπων και στον τρόπο ζωής τους. Μέσα από ένα τέτοιο κίνημα, αυτό που ξεδιπλώθηκε με ποικίλες μορφές στη δεκαετία του ’60 και του ’70, γεννήθηκε και η έννοια της πολυσυντροφικότητας.
*Η Λίζα Αστερίου σπούδασε ψυχολογία και φιλολογία. Δραστηριοποιείται στο αντιρατσιστικό-αντιφασιστικό, το πολύχρωμο και το γυναικείο κίνημα. Είναι η «μαμά» της ομάδας «Ανοιχτές Σχέσεις», ενώ κατά καιρούς κάνει ομιλίες και βιωματικά εργαστήρια.
Ιστοσελίδα: https://polysyntrofikotita.com/
Facebook: www.facebook.com/anoixtes.sxeseis
Για συμμετοχή στη Λέσχη Συλλογικής Ανάγνωσης του sexpositive.gr κάνε κλικ εδώ
Join the sexolution: Για συμμετοχή στο sexpositive.gr κάνε κλικ εδώ
[1] Σάββας Σαλπιστής, «Μονογαμία και Πολυγαμία», i-psyxologos, 6-7-13, http://www.i-psyxologos.gr/monogamia-poligamia/.
[2] Christopher Ryan and Cacilda Jethá, Sex at Dawn: The Prehistoric Origins of Modern Sexuality (New York: HarperCollins, 2010).
[3] Φρίντριχ Ένγκελς, Η Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους, μετ. Μαρία Γιαταγάνα (Αθήνα: Θεμέλιο, 1995).
[4] Susan Rosenthal, The Myth of Personal Life Under Capitalism, Susan Rosenthal, 17-2-15, https://susanrosenthal.com/oppression/family-and-gender-oppression/the-myth-of-personal-life-under-capitalism-2/.
[5] Jessica Fern, Polysecure: Attachment, Trauma and Consensual Nonmonogamy (Portland, OR: Thorntree Press, 2020).
